Μάθημα 9: Σεισμική και Ηφαιστειακή Δράση στην Ευρώπη και στην Ελλάδα

Τι θα μάθουμε;

• Θα κατανοήσουμε τους σεισμούς και τα ηφαίστεια στην Ευρώπη και την Ελλάδα.
• Θα μάθουμε τους βασικούς όρους που τα περιγράφουν.

Βασικοί όροι που θα συναντήσουμε (Μέρος 1ο)

• Σεισμικότητα: Η συχνότητα και ένταση των σεισμών σε μια περιοχή.
• Ηφαιστειότητα: Η παρουσία και δραστηριότητα ηφαιστείων.
• Σεισμός: Το φαινόμενο της αιφνίδιας απελευθέρωσης ενέργειας στο εσωτερικό της Γης.
• Σεισμική δράση: Η εκδήλωση σεισμών.

Βασικοί όροι που θα συναντήσουμε (Μέρος 2ο)

• Επίκεντρο σεισμού: Το σημείο στην επιφάνεια της Γης ακριβώς πάνω από την εστία του σεισμού.
• Ένταση σεισμού: Πόσο έντονα γίνεται αντιληπτός ένας σεισμός σε μια περιοχή, με βάση τις επιπτώσεις του.
• Μέγεθος σεισμού: Η ποσότητα ενέργειας που απελευθερώνεται από το σεισμό, μετράται με την κλίμακα Ρίχτερ.

Βασικοί όροι που θα συναντήσουμε (Μέρος 3ο): Γεωθερμικά Φαινόμενα

• Γεωθερμικά φαινόμενα: Φαινόμενα που σχετίζονται με την εσωτερική θερμότητα της Γης.
• Θερμοπίδακες (γκέιζερς): Πίδακες ζεστού νερού και ατμού που εκτοξεύονται περιοδικά από το έδαφος.
• Θερμομεταλλικές πηγές: Πηγές με ζεστό νερό πλούσιο σε μεταλλικά στοιχεία.
• Ιαματικές πηγές: Θερμομεταλλικές πηγές με θεραπευτικές ιδιότητες.

Εικόνα 9.7: Ισλανδία: Θίνγκβελιρ. Ένα γεωθερμικό τοπίο.

Πώς γεννιούνται οι σεισμοί και τα ηφαίστεια;

• Έχουν κοινά αίτια δημιουργίας.
• Εμφανίζονται στις τεκτονικά ενεργές ζώνες.
• Αυτές οι ζώνες είναι συνήθως τα όρια των λιθοσφαιρικών πλακών.

Εικόνα 6.3: Χάρτης με τις λιθοσφαιρικές πλάκες της Γης.

Κινήσεις Λιθοσφαιρικών Πλακών

Σεισμοί και ηφαίστεια εμφανίζονται όπου οι λιθοσφαιρικές πλάκες:

• Πλησιάζουν - συγκλίνουν (και συγκρούονται).
• Αποκλίνουν - απομακρύνονται η μία από την άλλη.
• Κινούνται παράλληλα η μία ως προς την άλλη.

Εικόνα 9.3: Παράδειγμα κινήσεων λιθοσφαιρικών πλακών στην Ισλανδία.

Η Ευρώπη "ταρακουνιέται"!

Στην Ευρώπη, η σεισμική και η ηφαιστειακή δράση εντοπίζονται κατά μήκος:

• Της Αλπικής Πτύχωσης.
• Και της μεσοωκεάνιας ράχης του Ατλαντικού Ωκεανού.

Εικόνα 9.1: Χάρτης ηφαιστείων και σεισμικών ζωνών στην Ευρώπη.

Εργασία 1: Σεισμογενείς χώρες της Ευρώπης

Με τη βοήθεια του χάρτη 9.1, ποιες από τις παρακάτω χώρες είναι σεισμογενείς;

• Πολωνία, Ρωσία, Ισλανδία, Σουηδία, Γερμανία, Ιταλία, Ιρλανδία, Ελλάδα, Κροατία, Τσεχία.

Απάντηση: Με βάση τις πληροφορίες και τον χάρτη 9.1, οι σεισμογενείς χώρες είναι: Ισλανδία, Ιταλία, Ελλάδα, Κροατία.

Εικόνα 9.1: Παρατηρώντας τον χάρτη.

Εργασία 1α: Γιατί στα όρια των πλακών;

Ερώτηση: Γιατί οι περιοχές έντονης σεισμικότητας συμπίπτουν, σε πολύ μεγάλο βαθμό, με τα όρια των λιθοσφαιρικών πλακών;

Απάντηση: Διότι στα όρια των λιθοσφαιρικών πλακών εκδηλώνονται οι μεγαλύτερες τεκτονικές τάσεις και κινήσεις (σύγκρουση, απομάκρυνση, παράλληλη κίνηση) που απελευθερώνουν ενέργεια με τη μορφή σεισμών.

Εικόνα 6.3: Τα όρια των πλακών είναι οι ζώνες όπου συγκεντρώνονται οι τάσεις.

Εργασία 1β: Σεισμοί στο εσωτερικό της Ευρώπης;

Ερώτηση: Στο εσωτερικό της ευρωπαϊκής ηπείρου συμβαίνουν ή δε συμβαίνουν σεισμοί; Αιτιολογήστε.

Απάντηση: Ναι, συμβαίνουν, αλλά με μικρότερη συχνότητα και ένταση σε σχέση με τα όρια των πλακών. Αυτό οφείλεται σε παλαιότερα ρήγματα ή σε μεταφερόμενες τάσεις από τα όρια των πλακών.

Εικόνα 9.1: Οι εσωτερικές περιοχές της Ευρώπης έχουν λιγότερη σεισμική δράση.

Ποιες ευρωπαϊκές χώρες επηρεάζονται περισσότερο από ηφαίστεια;

• Ισλανδία: Η πλέον ηφαιστειογενής χώρα της Ευρώπης. Εκεί αναδεικνύονται εντυπωσιακοί θερμοπίδακες.
• Ιταλία: Με ενεργά ηφαίστεια όπως η Αίτνα, το Στρόμπολι, ο Βεζούβιος και τα Λίπαρι.
• Ελλάδα: Με ηφαίστεια όπως η Νίσυρος και η Σαντορίνη.

Εικόνα 9.6: Η Αίτνα στην Ιταλία, ένα από τα πιο ενεργά ηφαίστεια του κόσμου.

Το "εργοστάσιο" της Γης στην Ισλανδία

Η έντονη ηφαιστειακή δραστηριότητα στην Ισλανδία φέρνει στην επιφάνεια εντυπωσιακά γεωθερμικά φαινόμενα.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι θερμοπίδακες (γκέιζερς), που εκτοξεύουν ζεστό νερό και ατμό ψηλά στον αέρα.

Εικόνα 9.7: Τοπίο στην Ισλανδία, όπου οι πλάκες απομακρύνονται.

Εργασία 2α: Ηφαίστεια στα όρια των πλακών;

Ερώτηση: Γιατί οι θέσεις των σημαντικότερων ενεργών ηφαιστείων της Ευρώπης συμπίπτουν με τα όρια των λιθοσφαιρικών πλακών;

Απάντηση: Τα ηφαίστεια δημιουργούνται όταν μάγμα από το εσωτερικό της Γης ανεβαίνει στην επιφάνεια. Αυτό συμβαίνει κυρίως στα όρια των πλακών, όπου υπάρχουν ρωγμές ή ζώνες βύθισης που επιτρέπουν την άνοδο του μάγματος.

Εικόνα 6.3: Ηφαιστειακή δράση και όρια πλακών.

Εργασία 2β: Διαφορετικά ηφαίστεια;

Ερώτηση: Ένα ηφαίστειο στον Ατλαντικό Ωκεανό και ένα στη Μεσόγειο δημιουργήθηκαν με όμοιο τρόπο ή διαφέρουν; Πώς το ερμηνεύετε;

Απάντηση: Διαφέρουν!

• Ατλαντικός Ωκεανός: Ηφαίστεια (όπως στην Ισλανδία) δημιουργούνται σε ζώνες απόκλισης πλακών, όπου βγαίνει μάγμα καθώς οι πλάκες απομακρύνονται.
• Μεσόγειος: Ηφαίστεια (όπως η Αίτνα ή η Σαντορίνη) βρίσκονται σε ζώνες σύγκλισης πλακών (υποβύθιση), προκαλώντας τήξη και άνοδο μάγματος.

Εικόνα 9.3: Οι διαφορετικές κινήσεις των πλακών δημιουργούν διαφορετικούς τύπους ηφαιστείων.

Trivia: Το μεγαλύτερο ηφαίστειο στον κόσμο!

Γνωρίζατε ότι το μεγαλύτερο ενεργό ηφαίστειο στη Γη δεν βρίσκεται στην ξηρά, αλλά στον Ειρηνικό Ωκεανό;

Είναι το Tamú Massif, ένα υποθαλάσσιο ηφαίστειο, σχεδόν στο μέγεθος της Μεγάλης Βρετανίας!

Αυτό είναι εκτός βιβλίου και μπορείτε να το βρείτε στο ίντερνετ.

Μια γενική απεικόνιση υποθαλάσσιου ηφαιστείου.

Γιατί η Ελλάδα "τρέμει" τόσο συχνά;

Η Ελλάδα βρίσκεται πολύ κοντά στο όριο σύγκλισης των λιθοσφαιρικών πλακών της Ευρασίας και της Αφρικής.

Αυτή η σύγκρουση εκτείνεται σε πάνω από 2.000 χιλιόμετρα στη νότια Ευρώπη, επηρεάζοντας άμεσα τη χώρα μας.

Εικόνα 6.5: Οι λιθοσφαιρικές πλάκες που επηρεάζουν την Ελλάδα.

Ελλάδα: Σεισμικότητα και Θέση στον Κόσμο

• Η Ελλάδα είναι η πρώτη σε σεισμικότητα χώρα στη Μεσόγειο και σε όλη την Ευρώπη.
• Βρίσκεται στις έξι πιο σεισμογενείς χώρες του κόσμου!
• Κάθε χρόνο συμβαίνουν περισσότεροι σεισμοί στην Ελλάδα από όσους σε όλη την υπόλοιπη Ευρώπη.

Εικόνα 9.4: Χάρτης επιφανειακών σεισμών στην Ελλάδα (1900-2005).

Πού συμβαίνουν οι περισσότεροι σεισμοί στην Ελλάδα;

Είναι ευτύχημα που οι πιο πολλοί σεισμοί στην Ελλάδα γίνονται κάτω από τη θάλασσα, μειώνοντας τις επιπτώσεις στις κατοικημένες περιοχές.

Η περιοχή κατά μήκος του νοητού τόξου που σχηματίζουν τα νησιά του Ιονίου, η Κρήτη και η Ρόδος είναι οι πιο σεισμογενείς στον ελλαδικό χώρο.

Εικόνα 9.4: Οι θαλάσσιοι σεισμοί είναι συχνοί στον ελληνικό χώρο.

Το Ηφαιστειακό Τόξο του Αιγαίου

Στην Ελλάδα δρουν αρκετά ηφαίστεια, τα οποία αποτελούν το ηφαιστειακό τόξο του Αιγαίου.

Ενεργά ηφαίστεια: Μέθανα, Μήλος, Νίσυρος.

Το πιο σημαντικό ελληνικό ηφαίστειο είναι αυτό της Σαντορίνης.

Εικόνα 9.5: Το ηφαιστειακό τόξο του Αιγαίου.

Εργασία 3α: Γιατί τόσοι σεισμοί και ηφαίστεια στην Ελλάδα;

Ερώτηση: Ποια είναι η αιτία για την έντονη σεισμική και ηφαιστειακή δραστηριότητα στην Ελλάδα;

Απάντηση: Η Ελλάδα βρίσκεται στο όριο σύγκλισης της Αφρικανικής και της Ευρασιατικής λιθοσφαιρικής πλάκας. Η υποβύθιση της Αφρικανικής πλάκας κάτω από την Ευρασιατική προκαλεί τεκτονικές τάσεις (σεισμοί) και άνοδο μάγματος (ηφαίστεια).

Εικόνα 6.5: Η γεωγραφική θέση της Ελλάδας την καθιστά σεισμογενή.

Εργασία 3β: Ηφαίστεια στο Αιγαίο;

Ερώτηση: Πόσα ηφαίστεια εικονίζονται στον πίνακα 9.2 που αναφέρονται στο ηφαιστειακό τόξο του Αιγαίου;

Απάντηση: Στον πίνακα 9.2 αναφέρονται δύο ελληνικά ηφαίστεια ως μεγάλα ευρωπαϊκά ενεργά ηφαίστεια: η Νίσυρος και η Σαντορίνη.

Εικόνα 9.2: Μεγάλα ευρωπαϊκά ενεργά ηφαίστεια.

Εργασία 3γ: Πού βρίσκονται τα ηφαίστεια του Αιγαίου;

Ερώτηση: Χρησιμοποιώντας τον χάρτη 1.3, μπορείτε να βρείτε τις τοποθεσίες αυτών των ηφαιστείων;

Απάντηση:

• Σαντορίνη: Βρίσκεται στις Κυκλάδες, στο νότιο Αιγαίο.
• Νίσυρος: Βρίσκεται στα Δωδεκάνησα, στο νοτιοανατολικό Αιγαίο.
• Άλλα ενεργά, όπως Μέθανα (Αργοσαρωνικός), Μήλος (Κυκλάδες).

Εικόνα 9.5: Το ελληνικό ηφαιστειακό τόξο.

Εργασία 3δ: Σεισμοί στη στεριά ή στη θάλασσα;

Ερώτηση: Πού συμβαίνουν στη χώρα μας οι περισσότεροι σεισμοί, στη στεριά ή στη θάλασσα;

Απάντηση: Οι περισσότεροι σεισμοί στη χώρα μας συμβαίνουν κάτω από τη θάλασσα. Αυτό είναι ευτύχημα, καθώς μειώνει τις επιπτώσεις στις κατοικημένες περιοχές.

Εικόνα 9.4: Ο χάρτης δείχνει ότι πολλοί σεισμοί είναι θαλάσσιοι.

Θερμομεταλλικές και Ιαματικές Πηγές στην Ελλάδα

Η ύπαρξη θερμομεταλλικών και ιαματικών πηγών στην Ελλάδα συνδέεται στενά με την ηφαιστειακή δράση.

Υπάρχουν περίπου 750 γνωστές θερμομεταλλικές πηγές, από τις οποίες 80 έχουν αναγνωριστεί ως ιαματικές.

Παραδείγματα: Αιδηψός, Μέθανα, Τραϊανούπολη, Λουτράκι, Αριδαία, Υπάτη.

Εικόνα 9.8: Σεισμικό ρήγμα στον Ισθμό της Κορίνθου. Τα ρήγματα σχετίζονται με τη γεωλογική δραστηριότητα που δημιουργεί και τις θερμές πηγές.

Πώς παρακολουθούμε τους σεισμούς;

Στην Ελλάδα, εγκατεστημένοι σεισμολογικοί σταθμοί καταγράφουν τη σεισμική δραστηριότητα με σεισμογράφους.

Υπάρχει και δυνατότητα χρήσης φορητών σεισμογράφων όπου χρειαστεί.

Η καταγραφή ονομάζεται σεισμογράφημα και αναλύεται από τους σεισμολόγους.

Στατιστικά Σεισμών στην Ελλάδα

Μια ματιά στους αριθμούς:

• Κάθε 18 μέρες (κατά μέσο όρο) γίνεται ένας σεισμός μεγέθους 5 Ρίχτερ.
• Κάθε 6 χρόνια (κατά μέσο όρο) γίνεται ένας σεισμός μεγέθους 7 Ρίχτερ.
• Κάθε χρόνο, ένας πιθανός μέγιστος σεισμός είναι μεγέθους 6,3 Ρίχτερ.

Οι φύλακες των σεισμών: Πού βρίσκονται οι Σεισμολογικοί Σταθμοί;

Σεισμολογικούς σταθμούς διαθέτουν:

• Το Γεωδυναμικό Ινστιτούτο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.
• Το Πανεπιστήμιο Αθηνών.
• Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
• Το Πανεπιστήμιο Πατρών.
• Ο Οργανισμός Αντισεισμικού Σχεδιασμού και Προστασίας (Ο.Α.Σ.Π.).

Trivia: Ο πρώτος σεισμογράφος!

Γνωρίζατε ότι ο πρώτος σεισμογράφος εφευρέθηκε στην Κίνα από τον Zhang Heng το 132 μ.Χ.;

Ήταν ένα περίτεχνο χάλκινο αγγείο με δράκους και βατράχια που αντιδρούσε στους σεισμούς!

Αυτό είναι εκτός βιβλίου και μπορείτε να βρείτε περισσότερες πληροφορίες στο ίντερνετ.

Απεικόνιση του αρχαίου κινέζικου σεισμογράφου του Zhang Heng.

Αξιολογώ τι έμαθα: Σωστό / Λάθος

Χαρακτηρίστε τις παρακάτω προτάσεις με (Σ), αν είναι σωστές, και με (Λ), αν είναι λανθασμένες:

• α. Η πλέον σεισμογενής χώρα της Ευρώπης είναι η Ιταλία. (Λ - είναι η Ελλάδα)
• β. Η πλέον ηφαιστειογενής χώρα της Ευρώπης είναι η Ισλανδία. (Σ)
• γ. Σχεδόν καθημερινά γίνεται σεισμός σε κάποια περιοχή της Ελλάδας. (Σ)
• δ. Η σεισμική και η ηφαιστειακή δράση στην Ευρώπη εντοπίζεται κατά μήκος της Καληδόνιας Πτύχωσης. (Λ - είναι η Αλπική Πτύχωση)

Αξιολογώ τι έμαθα: Γιατί όχι σεισμοί στη Ρωσία;

Ερώτηση: Γιατί στη Ρωσία δεν παρατηρείται έντονη σεισμική και ηφαιστειακή δράση;

Απάντηση: Η Ρωσία, κυρίως το ευρωπαϊκό της κομμάτι, βρίσκεται στο εσωτερικό της Ευρασιατικής λιθοσφαιρικής πλάκας, μακριά από τα όριά της.

Ως εκ τούτου, οι τεκτονικές δυνάμεις είναι ελάχιστες και η σεισμική/ηφαιστειακή δραστηριότητα είναι σχεδόν ανύπαρκτη σε σύγκριση με τις τεκτονικά ενεργές ζώνες.

Εικόνα 9.1: Η Ρωσία βρίσκεται μακριά από τις ενεργές τεκτονικές ζώνες.